ABBÂSÎLER DEVLETİ

Emevi devleti yıklıyor

Kureyş Kabilesinden Abdülmenafın çocuklarından amca çocukları olan; ÜMEYYE ve HAŞİM soyundan gelen amcazadelerden, Ümeyye oğulları İslam hilafetini kendi hanedanına devşirip Emevi Devletini kurdular.
Hâşim torunları 25 Ocak 750 tarihinde Zap ırmağı yakınlarındaki Zap Savaşı ile Amca çocuklarının egemenliğinde Emevi Devletini yıkıp, yerine kendi egemenliklerindeki Abbasi devletini kurdular.
(Ebu Müslim’in Emevi Devleti’ni yıkarak Kûfe de Ebul Abbas'ı halife ilan etmesiyle Abbasi Devleti kuruldu)

İlk halife Ebu'l Abbas

İlk Abbasi halifesi Ebu’l Abbas Abdullah, Hz. Muhammed’in amcası Abbas’ın soyundandır.
Bu nedenle devletin adı Abbasi Devleti oldu.
Ebu’l Abbas Abdullah Emevi sülalesinden olan muhaliflerini etkisiz hâle getirerek otoriteyi sağladı.

Halife Mansur

Daha sonra halife olan Ebu Cafer Mansur, devletin başkentini Kûfe’den Bağdat’a taşıdı.

En parlak dönem Harun Reşid dönemi

Abbasilerin en parlak dönemi Harun Reşid dönemidir (786-809)
Harun Reşid’den sonra yerine sırasıyla oğulları Emin, Memun ve Mutasım halife oldular.

Türkler Müslüman oluyor (Talas savaşı)

Emeviler zamanında sürekli olarak Araplarla savaşan Türkler, Abbasiler zamanında İslamiyeti benimsemeye başladılar.
Çünkü Abbasiler, Emeviler gibi Arap milliyetçiliği yapmadılar.
Türklere ve Arap olmayan Müslümanlara karşı iyi davrandılar.
Onların bu siyasetleri sonucu Talas Savaşı’ndan sonra Türkler arasında İslamiyet hızla yayıldı.
Özellikle Mutasım zamanında Türkler, önemli devlet makamlarına ve ordu komutanlıklarına getirildiler.

Samarra (Türk şehri)

Mutasım, Türklerin Araplarla karışıp savaşçı özelliklerini yitirmemelerini sağlamak amacıylaTürklerin yerleşmesi için Samarra şehrini inşa ettirdi.
Samarra, Abbasi Devleti zamanında Irak’ta Bağdat’ın yetmiş mil uzağında ve Dicle kenarında kurulmuştu.
Bu şehri, Halife Mutasım’a ve ücretli Türk ordusuna yeni bir yerleşim merkezi sağlamak gayesiyle ünlü Abbasi kumandanı Türk asıllı Eşnas 836 senesinde, kurmuştu.
Samarra kuruluşundan 892 senesine kadar 56 sene, Abbasi Devleti'ne başşehir oldu.
892 senesinde ise Halife Mutedid Bağdat’ı tekrar başşehir yaptı.
Türklerin bir kısmı da Anadolu’nun güneyinde Maraş, Diyarbakır, Malatya, Adana, Tarsus gibi şehirlerde Doğu Romalılara karşı kurulan Avasım hattına yerleştirildi.

Bizans'a karşı İslamiyeti savunan Türkler

Şehirlere yerleşen Türkler, Doğu Romalılara karşı İslamiyeti savunmak için savaştılar ve çıkan isyanların bastırılmasında Abbasilere yardımcı oldular.
Mutasım zamanında Doğu Roma’ya karşı düzenlenen seferler devam etti.
Afşin idaresindeki İslam ordusu, Doğu Roma’yı yenilgiye uğratmıştı.
Bu zaferden sonra da Eskişehir’e kadar seferler düzenlendi.
Abbasi Halifesi Mutasım’dan sonra devlet içerisindeki Türklerin etkisi giderek artmıştı.
Abbasi Devleti’nin siyasi birliği IX. yüzyılın ortalarından sonra çözülmeye başlamıştı.

Abbasi devletinde parçalanma başladı

847 tarihinden itibaren halifelerin otoritelerinin zayıflaması, Abbasi Devleti’nin parçalanmasına sebep oldu.
Abbasi sınırları içinde kısa ömürlü olan yeni devletler kuruldu.
Bu devletler; Mısır’da Tolunoğulları ve Ihşidiler, Kuzey Afrika’da Aglebiler, Horasan’da Tahiriler, Maveraünnehir’de Samanoğulları, Irak ve Iran’da Büveyhoğulları’dır.

Türkler yeniden kurtarıcı ...

Bu devletlerden Büveyhoğulları 945 yılında Bağdat’ı işgal ederek halifeyi baskı altına aldı.
Gazneli hükümdarı Mahmut, Abbasi halifesini bu baskıdan kurtararak halifeden “sultan” unvanını aldı.
Büveyhoğulları bir süre sonra halifeyi yeniden baskı altına alınca, 1055 yılında Bağdat’a giren Büyük Selçuklu Hükümdarı Tuğrul Bey, halifeyi bu durumdan kurtardı.
Bu olaydan sonra Abbasiler,Bağdat’taki varlıklarını yaklaşık 250 yıl daha sürdürdü.
Ancak bu dönemde, siyasi ve askerî güç olarak etkili olamadılar.
Halifeliği ellerinde bulundurdukları ve Arap olmayan diğer Müslümanlara da eşit davrandıkları için bütün İslam dünyasında saygı ve ilgi gördüler.
Abbasiler bütün Müslümanlara yeniden değer vererek onlara eşit davrandılar.
Böylece mevâlî kavramı ortadan kalktı.
Bu dönemde İranlılar ve Türkler önemli devlet görevlerine getirildiler.

Abbasiler gelişime çok önem verdiler

Abbasiler, şehirleri imar ederek Bağdat gibi yeni yerleşim birimleri kurdular.
Şehir halkı askerler, memurlar, din adamları, esnaflar, zanaatkârlar, tüccarlardan oluşurdu.
Köylüler tarım, bedeviler ise hayvancılıkla geçimlerini sağlardı.
Abbasilerde halifeler devlet işlerinin yürütülebilmesi için vezirlik makamını kurdular.
Vezirlere geniş yetkiler verdiler.
Vezirlerin yanı sıra Hz. Ömer Döneminde kurulan divanı geliştirdiler.
Divanı devlet yönetiminde en etkili kurum hâline getirdiler.
Devlet ve memleket sorunlarını, önce divanda görüşerek divanın önerdiği çözümleri uyguladılar.
Bu divanların bazıları ve görevleri şunlardır: Divan-ı İnşa: Devletin yazı işlerini yürütmüştür.
Divan-ı Mezalim: Adalet işlerine bakmıştır.
Divanü’l Ceyş: Askerlik işleriyle ilgilenmiştir.
Divan-ı Beytü’l Mâl: Devletin gelir ve giderleri ile ilgilenmiştir.
Abbasiler Döneminden itibaren Müslümanlar, Hint ve Çin uygarlıklarından da yararlandı.
Hintlilerden matematikte onlu sistemi alarak Hint rakamlarını yeniden düzenleyip kullandılar ve astronomi cetvellerinin hazırlanmasını öğrendiler. Ayrıca coğrafya, tıp,eczacılık alanlarında da önemli bilgiler edindiler.
Çinlilerden öğrendikleri kâğıt yapımını Semerkant’ta kurdukları kâğıt atölyelerinde geliştirdiler.
Daha sonra, başta Bağdat olmak üzere diğer kentlerde de kâğıt üretimini başlattılar.
Mısır, Suriye, Filistin ve Güney Anadolu’nun fetihleri sırasında Müslümanlar, Yunan kültürüyle karşılaştı.
Önemli bilim merkezleri olan Urfa, Antakya, İskenderiye’de Eski Yunan medeniyetine ait yazma eserler buldular.
Eflatun, Aristo gibi filozofların, Öklid gibi matematikçilerin, Ptolemaios (Ptolemyos) gibi tıp bilginlerinin eserleri, Yunancadan Süryaniceye çevrildi; daha sonra da Müslümanlar tarafından Süryaniceden Arapçaya çevrilerek İslam dünyasında bilimsel çalışmalar geliştirildi.
Bu çalışmalar, özellikle Harun Reşid, Memun ve Mutasım zamanında en ileri boyutlara ulaştı.
Harun Reşid Döneminde zengin bir kütüphaneye sahip Beytü’l-Hikme adıyla ilim merkezi kuruldu.

Abbasi Devleti'de tarihe karışıyor

1258 yılında Ilhanlı Hükümdarı Hülâgu Han, ordusu ile Bağdat’ı ele geçirerek Abbasi Devleti’ne son verdi.
İlhanlılar Bağdat’ta bulunan kütüphaneleri tahrip ettiler.
Kütüphanelerdeki on binlerce kitabın bir kısmını yakarken büyük bir kısmını da Fırat Nehrine attılar.
Bağdat’ı yakıp yıkarak büyük katliamlar yaptılar.
Abbasi ailesinden kurtulabilenler Mısır’a gitti.

Memluk'lular ve daha sonra Osmanlı'lar İslam dünyasının yeni lideri

Mısır’daki Memluk sultanı Baybars, Abbasi ailesinden Mustansır’ı Mısır’da halife ilan etti.
Memluklu himayesindeki Abbasi halifeliği, Osmanlıların Mısır’ı fethine kadar (1517) Mısır’da devam etti.

ABBASÎ HALİFELERİ (IRAK)
(750-1258)

• 1- 750-754 Abdullâh Seffah
  

• 2- 754-775 Abdullâh Mansûr
  

• 3- 775-785 Muhammed Mehdî
  

• 4- 785-786 Mûsâ Hâdi
  

• 5- 786-809 Hârûn Reşîd
  

• 6- 809-813 Muhammed Emîn
  

• 7- 813-833 Abdullâh Memûn
  

• 8- 833-842 Abbâs Mutasım
  

• 9- 842-847 Hârûn 'Vâsık
  

• 10- 847-861 Câfer Mûtevekkil
  

• 11- 861-862 Muhammed Muntasır
  

• 12- 862-866 Ahmed Mûstain
  

• 13- 866-869 Muhammed Mutazz
  

• 14- 869-870 Muhammed Muhtedî
  

• 15- 870-892 Ahmed Mutemid
  

• 16- 892-902 Ahmed Mûtedîd
  

• 17- 902-908 Alî Mûktefî
  

• 18- 908-932 Câfer Muktedir
  

• 19- 932-934 Muhammed Kâhir
  

• 20- 934–940 Muhammed Râdî
  

• 21- 940–944 İbrâhîm Mûttakî
  

• 22- 944–946 Abdullâh Mûstekfî
  

• 23- 946–974 Fadıl Mutî
  

• 24- 974 – 991 Abdülkerîm Tâi
  

• 25- 991–1031 Ahmed 'Kâdir
  

• 26- 1031–1075 Abdullah Kâim
  

• 27- 1075–1094 Abdullâh Muktadî
  

• 28- 1094–1118 Ahmed Mûstazhir
  

• 29- 1118–1135 Fadıl Mûstarşid
  

• 30- 1135–1136 Mansûr Râşid
  

• 31- 1136–1160 Muhammed Muktafî
  

• 32- 1160–1170 Yûsuf "Mûstencid
  

• 33- 1170–1180 Hasan Mûstadhî
  

• 34- 1180–1225 Ahmed Nâsır
  

• 35- 1225–1226 Muhammed Zâhir
  

• 36- 1226–1242 Mansûr Mûstensir
  

• 37- 1242–1258 Abdullâh Mûstasım Bilâh

ABDULLAH (EBU'L-ABBAS es-SEFFAH)
749-754
(H.132-137)

Ebü’l-Abbâs Abdullāh b. Muhammed b. Alî b. Abdillâh b. el-Abbâs b. Abdilmuttalib (D.100 - Ö.136/754)

İlk Abbâsî halifesi (750-754)

Humeyme’de (Ürdün) doğdu.
İmam Muhammed b. Ali’nin oğlu.
Ağabeyi İmam İbrâhim, Emevî Halifesi II. Mervân tarafından tutuklanarak Harran’a götürülürken ailesi mensuplarına kardeşi Ebü’l-Abbas’ı veliaht tayin ettiğini söyledi ve ona biat etmelerini istedi.
Ebü’l-Abbas, ihtilâl ordusunun Kûfe’ye girmesinden bir ay sonra Safer 132’de (Ekim 749) ailesiyle birlikte Kûfe’ye geldi.
İhtilâlin hazırlanmasında ve başarıya ulaşmasında hiçbir rolü olmayan Ebü’l-Abbas, 12 Rebîülâhir 132 (28 Kasım 749) Cuma günü Kûfe Camii’nde ilk Abbâsî halifesi olarak biat aldı.
Minbere çıkarak hutbe okudu ve hâkimiyetin Abbâsîler’in hakkı olduğunu söyledi.
Hutbesinde özellikle Abbâsîler ile Iraklılar arasındaki menfaat birliğini dile getirdi.
Ebü’l-Abbas halife olarak biat almasına rağmen Emevî hilâfeti hâlâ ayaktaydı ve ülkenin büyük bir kısmı Emevîler’in kontrolünde bulunuyordu.
Irak’ta da durum henüz belirsizdi.
Irak’ın merkezi Vâsıt’ta Emevî Valisi İbn Hübeyre teslim olmamakta direniyordu.
Abbâsîler’e karşı açıkça Hz. Ali evlâdını desteklediğini söyleyen Ebû Seleme ,Ebû Müslim’in desteğiyle bertaraf edildi (132/750).

750 - Zap Savaşı ile Emevi Hanedanlığı yıkıldı yerine Abbasi Hanedanlığı kuruldu.

Zap Savaşı (Abbasi zaferi)

Ebü’l-Abbas’ın amcası Abdullah kumandasında Suriye’ye doğru ilerleyen Abbâsî ordusunu Emevî Halifesi II. Mervân Dicle’nin kollarından Büyük Zap suyu sahilinde karşıladı (2 Cemâziyelâhir 132/16 Ocak 750).
On gün devam eden savaşta II. Mervân yenildi.
Böylece Abbâsîler’e artık Suriye’nin kapıları açılmış oluyordu.
14 Ramazan 132’de (26 Nisan 750) Emevîler’in başşehri Dımaşk Abbâsî kuvvetlerinin eline geçti.
Mervân Mısır’a kaçarken Yukarı Mısır’da Bûsîr’de yakalanarak öldürüldü (Ağustos 750).
Böylece Emevîler tarih sahnesinden silindi ve Abbâsîler kesin olarak iktidara geldi.

Vasıt valisi direniyor ama ...

Ancak İslâm dünyasında henüz tam anlamıyla hâkimiyet kurulamamıştı.
Teslim olmamakta direnen Vâsıt Valisi İbn Hübeyre, Hasan b. Kahtabe tarafından kuşatıldı.
Hasan’ın bir sonuç alamaması üzerine Halife Ebü’l-Abbas kardeşi Ebû Ca‘fer’i yardıma gönderdi.
Buna rağmen kuşatma on bir ay devam etti.
Nihayet Mervân’ın ölüm haberinin gelmesi üzerine 750 yılı sonlarında İbn Hübeyre görüşmeye razı oldu.
Yapılan görüşmeler sonunda teslim antlaşması imzalandı.
Ancak şehir teslim olduktan sonra antlaşma şartlarına uyulmayıp başta İbn Hübeyre olmak üzere birçok kişi idam edildi.

İsyanlar

Emevî hânedanı mensuplarının zalimane bir şekilde imha edilmesi Suriye ve el-Cezîre şehirlerinde bazı isyanların çıkmasına sebep oldu.
Kays Aylân kabilesi, Züfer b. Hâris’in torunu Ebü’l-Verd b. Kevser’in idaresinde Kınnesrîn’de isyan etti.
Tedmür ve Humus şehirleri de bu isyana katıldılar.
Başlarına da Muâviye’nin soyundan olan Ebû Muhammed es-Süfyânî’yi geçirdiler.
Âsiler Kınnesrîn yakınında Temmuz 751’de Abdullah b. Ali tarafından mağlûp edildiler.
Ebü’l-Verd ve isyanın elebaşıları savaş meydanında hayatlarını kaybettiler.
Ebû Muhammed önce Tedmür’e ve oradan da Hicaz’a kaçtı, ancak yakalanarak idam edildi.
Yine aynı yıl içinde İshak b. Müslim el-Ukaylî kumandasındaki el-Cezîre Arapları Harran’ı kuşattılar.
İsyanı bastırmakla görevlendirilen Ebû Ca‘fer Harran önlerine gelince Harran Valisi Mûsâ çıkış hareketi yaparak ona iltihak edince şehir âsilerin eline geçti.
Âsiler bir süre sonra Samsat’a (Sümeysât) çekildiler.
Halifenin kardeşi Ebû Ca‘fer ile amcası Abdullah b. Ali Samsat’ı kuşattılarsa da şehri ele geçiremediler.
Yedi ay süren kuşatma, isyancı İshak b. Müslim’in II. Mervân’ın öldüğüne ikna edilmesiyle sona erdi.
Bu olaydan sonra Ebû Ca‘fer el-Cezîre ve Azerbaycan valiliğine tayin edildi.

Ne Araplar ne İran'lılar memnun değil

Abbâsîler’in iktidara gelmesi ne Araplar’ı ne de İranlılar’ı memnun etti.
Ülkenin doğu eyaletlerinde de isyanlar ortaya çıktı.
133 (750-51) yılında Buhara’da Şerîk b. Şeyh el-Mehrî’nin Hz. Ali evlâdı lehine başlattığı çok tehlikeli bir isyan, Ebû Müslim’in gönderdiği Ziyâd b. Sâlih tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı.
Hz. Ali evlâdını destekleyen Ebû Seleme bertaraf edilmişti.
Ancak ihtilâlin gerçek lideri olan Horasan Valisi Ebû Müslim’in varlığı, başta Ebû Ca‘fer olmak üzere Abbâsî ailesi mensuplarını tedirgin ediyordu ama onlardan da bir şekilde kurtuldu.
Diğer isyanlar da kolaylıkla bastırıldı.

Halife Ebü’l-Abbas devrinin tarihî bakımdan en önemli olayı, Çin ordusu ile yapılan ve Çinliler’in mağlûbiyetiyle sonuçlanan Talas Savaşı’dır
(Temmuz 751).

Bu savaşla Çin’in Batı Türkistan üzerindeki siyasî emelleri ebediyen sona ermiştir
Ebü’l-Abbas, iç karışıklıklara büyük ölçüde son vererek müslümanların siyasî birliğini sağlamış, Endülüs ve Kuzey Afrika’nın batı kısımları dışında bütün İslâm dünyasında halife olarak tanınmıştır.

Kan dökücü

Kûfe’de okuduğu ilk hutbede kendisini “Seffâh” (kan dökücü) unvanıyla takdim eden Ebü’l-Abbas’ın Emevî ailesi mensuplarına ve taraftarlarına karşı işlediği korkunç cinayetler unvanının kişiliğine uygun olduğunu göstermektedir.
Onun devrinde ilim, fikir ve imar faaliyetlerinden bahsetmek mümkün değildir.
Ebü’l-Abbas kaynaklarda mert, cömert, vakur ve edip bir kişi olarak tanıtılır.
Hilâfet merkezini Kûfe’den Hâşimiye’ye, oradan da Enbâr’a nakleden Ebü’l-Abbas, beş yıl halifelik yaptıktan sonra yakalandığı çiçek (veya humma) hastalığından kurtulamayarak 13 Zilhicce 136 (9 Haziran 754) tarihinde Enbâr’da vefat etti.
Kendisinden sonra kardeşi Ebû Ca‘fer el-Mansûr halife oldu.

• Seffah kardeşi Ebu Cafer‟i Cezire ve Azeybaycan valiliğine atadı
  

• Amcası Davud‟u Hicaz, Yemen ve Yemame valiliğine atadı.
  

• Amcası Abdullah‟a Suriye valiliğini verdi.
  Amcası Süleyman‟a Basra, Bahreyn, Umman valiliği,
  Ebu Avn‟e Mısır ,
  Ebu Müslim‟e, Horasan ve Irak valiliklerini verdi.
  

• Kuzey Afrika ve Endülüs hariç bütün Emevi toprakları Seffah‟a biat etti.
  

• Seffah kardeşi Yahya‟yı Musul‟a gönderdi. 12000 kişiyle, Musul‟un çoğu öldürüldü.
  

• Horasanlı süvarilerin kumandanı Bessam da isyan etti, bastırıldı.

751 Talas Savaşı Abbasiler ile Çinliler arasında oldu.
Karluk Türkleri Abbasiler ile müttefik oldu.
Türkler arasında İslamiyet hızla yayıldı

Talas Savaşı
Kuteybe b. Müslim‟ın Maveraünnehir‟de Buhara, Semerkant ve Şaş‟ı almaları üzerine ilerleyen Arap orduları karşısında Türkistan‟daki Türk Beylerini Araplara karşı Çinlilerden yardım istemeye sevk etti.
Çinliler Koçayı, Doğu Türkistan‟ı işgal ettikleri Tokmak şehrini ele geçirdiler, çiftçi ve askerleri esir aldılar.
Araplar ve Çinliler karşı karşıya kaldılar.
Tudun‟un oğlu Araplara giderek yardım istedi.
Ziyad b. Salih kumandasındaki İslam Kuvvetleri ile Türkler 751‟de Çinlilerle Talas nehri yakınlarında karşılaştılar.
Çin ordusu imha edildi.
İç karışıklığa düştü ve uzun süre Türk topraklarına saldıramadı.
Bu zafer Türklerin ve Müslümanların ortak zaferi oldu.
754‟ te Ebu Müslim ve Ebu Cafer önce Seffah‟a geldiler sonra hacca gittiler.
Ebu Müslim bir hükümdar gibi davrandığı için Mansur endişelenmiş, öldürülmesi gerektiğini düşünmüştür.
Dönemi Abbasilerin kuruluş ve intikam devri olmuştur.
Her şeye rağmen bu dönem için şöyle bir yorum yapılmıştır: “Emeviler Sıffin‟de öldürülen Müslümanların kanı üzerine devlet kurmuşlar, aynı şekilde kanlı olarak ortadan kaldırıldılar”.

Vâsıt Valisi ; İbn Hübeyre (Emevilerden) : Teslim olmamakta direndi daha sonra teslim oldu (Vasıt / Irak)
Hasan b. Kahtabe : İbni Hübeyre üzerine giden Vasıt'ı kuşatan asker

Asiler Kınnesrîn (Suriye) yakınında 751’de Abdullah b. Ali tarafından mağlûp edildiler.
133 (750-51) yılında Buhara’da Şerîk b. Şeyh el-Mehrî’nin Hz. Ali evlâdı lehine başlattığı çok tehlikeli bir isyan, Ebû Müslim’in gönderdiği Ziyâd b. Sâlih tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı.

Dönemin önemli şahsiyetleri

*Ebû Müslim Horasânî
D.718 Belh, Horasan /Ölüm. 755 Irak
İranlı bir Müslüman siyasetçidir.
Emevi Devleti'nin yıkılışı ve Abbasi Devleti'nin kurulması aşamalarında önemli roller üstlenmiştir.
Horasan'da bulunduğu sıralarda Emevîler'e karşı faaliyetler yürütmüş ve isyan hazırlıklarını organize etmiştir.
Abbasi Devleti'nin kuruluşundan sonra nüfuzunun giderek artması, devlet yönetiminde etkisinin güçlü hale gelmesi yönetimi rahatsız etmiş ve ortadan kaldırılmasına karar verilerek, bir görüşme sırasında Ebu Cafer Mansur, emri ile öldürülmüştür.
Ebu Müslim Horasani, Emeviler ve Abbasiler döneminin halk kahramanıdır.
Bölge halklarından Türkler, Farslar, Araplar hepsi onu severdi

* Abdullah Bin Ali Bin Abdullah
Halife Seffâh ile Mansur’un amcası, kumandan ve devlet adamı.
Abdullah daha çok Abbasiler’in Emeviler’e karşı giriştikleri mücadelede kendini gösterdi ve son Emevi Halifesi I. Mervân’ı Büyük Zap Suyu Savaşı’nda ağır bir yenilgiye uğrattı (25 Ocak 750)
Ebû Cafer Mansur ve Ebû Müslim’e rağmen, çok tehlikeli bir iş olan Mervân’ı bertaraf etme görevi ona verilmiştir.
Abdullah Bin Ali, Abbasi Devleti’nin kurulması üzerine Suriye valiliğine tayin edildi.
Aşırı ihtirasının sonucu olarak buradaki faaliyetleriyle devletin emniyetini tehdit eder hâle geldikten başka Ebü’l-Abbas Es-Seffah’ın ölümü üzerine halifelik iddiasında bulundu.
Halife Ebü Cafer El-Mansur’un biat isteğini reddederek ordusuyla Harran’a gitti.
Bunun üzerine halife, Ebû Müslim’i onu itaat altına almakla görevlendirdi.
Abdullah Bin Ali de Suriye, El-Cezire ve Horasanlı askerlerden meydana gelen ordusuyla savaşa hazırlandı.
Ebü Müslim’e karşı savaşmayacaklarını tahmin ettiği 17.000 Horasanlı askerini öldürttü.
Humeyd Bin Kahtabe çok sayıda askeriyle Ebû Müslim’in saflarına katıldı.
Nusaybin yakınlarında Ebû Müslim ile giriştiği savaşta mağlup oldu ve savaş meydanını terk ederek Basra valisi olan kardeşi Süleyman’ın yanına kaçtı (11 Aralık 754).
Halife Mansur,Abdullah Bin Ali’yi hapsettirdi.
Yaklaşık yedi yıl hapishanede kalan Abdullah orada vefat etti.
Abdullah, cesur, yiğit ve heybetli bir kumandan olup Kureyş’in dâhilerinden biri kabul edilmektedir.
Abbasi ihtilalinin başarıya ulaşmasında ve devletin sınırlarının genişlemesinde büyük rolü olmuştur.

* Ebu Seleme Hafs
Abbasilerin ilk veziri. (Hz Ali'ye yakınlığı farkedilerek Ebu Müslim tarafından öldürüldü)

MANSUR
754 - 775

Ebu Cafer Mansur (21 yıl)
(136-156 / 754-775)

754 - Abdullah el Seffâh öldü.
Seffah kardeşi Ebu Cafer Mansur‟u veliaht tayin etti
* Seffah öldüğünde Mansur hacda idi, biatı İsa b. Musa aldı.

754 - Mansûr, halifeliğinin ilk yılında Abbâsîler’in kuruluşunda önemli rol oynayan amcası Abdullah b. Ali b. Abdullah ile uğraşmak zorunda kaldı. Abdullah, Mansûr’a biat etmeyi reddederek büyük bir orduyla Harran’a gitti.
Mansûr onu püskürtmek görevini Ebû Müslim’e verdi Cereyan eden savaşta Abdullah mağlûp oldu.
Abdullah kaçıp kardeşine sığındı.
Kendisi için eman alındı ve hapsedildi. 

755 - Ebu Müslim Abbasilerin kuruluşunda büyük emeği olan efsanevi bir şahıstır.
Mansur Müslim‟in gücünden korktuğu için bir suikast düzenleyerek Ebû Müslim’i öldürttü (137/755).
İran Mecusileri Ebu Müslim‟in uluhiyetine inanırken Babekiler, Hürremiler, Batınıler kendi itikadlarının menşei görürler onu.
Bu olay üzerine Horasan’da birçok isyan ve karışıklık çıktı. Bastırıldı

755 - Emevi Hanedanının mensubu Abdurrahman kaçtığı İspanya’da Endülüs Emevi Devleti’ni kurdu.

756 - Ermeni asıllı Bizans ordusu kumandanı Kusan’ın Erzurum’u yağmalaması üzerine Mansûr bir ordu gönderip şehri kurtardı (139/756).

756-57 Malatya yeniden imar edildi.
Bizans‟la esir değişimi yapıldı.
Manisa alındı.
* Horasan ahalisinden olup, Ebu Müslim taraftarı ve tenasühe inanan bir grup Ravendiye taifesi ortaya çıktı.
Haşimiye‟den kovuldular.

758 - Hazarın Güneyi Abbasilere katıldı.

762 - Bağdad şehri kuruldu.
Mansur kendi devletine ait müstakil bir merkez ararken, Bağdad‟ın yerini buldu.
Şehrin inşasına başladı. 4 yıl sürdü.
Ortaçağ‟ın İslam Dünyasının incisi olarak adlandırıldı.

762 - Muhammed b. Abdullah el-Mehdî Medine’de halifeliğini ilân ederek halktan biat aldı
Hz. Hasan ailesinden Abdullah b. Hasan ve Hasan‟ın oğulları Muhammed ve İbrahim‟in isyanlarından Mansur hep korkmakta idi.
Medine valisine bunları sürekli baskı altında tutması emrini verdi.
Baskı karşısında Muhammed ve kardeşi kaçtılar ve saklandılar.
Aden, Sind ve Kufe‟ye kadar gittiler.
Bulunmaları için akrabalarına işkence edildi ve isyan çıktı. 
Mansûr, Îsâ b. Mûsâ kumandasındaki orduyu onların üzerine gönderdi. Muhammed b. Abdullah öldürüldü

763 - Endülüs Emevi Devleti bağımsızlığını ilan etti.

767 - İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin vefatı.

771 - Kuzey Afrika’da Berberîlerin isyanı

Diğer taraftan Mansûr, V. Konstantinos’un tahta geçmesiyle başlayan Bizans saldırılarına karşı asker sayısını arttırdı; Kafkaslar’da İslâm topraklarına giren Hazarlar’a karşı tedbir alıp müstahkem kaleler yaptırdı.

772  Kuzey Afrika’da Hâricîler isyan edip karışıklıklar çıkarınca, Yezîd b. Hâtim el-Mühellebî isyanları bastırıp Abbâsî hâkimiyetini tesis etti.

775 - Seffah, Mansur‟u veliaht tayin ederken, İsa b. Musa‟yı (yeğen) da Mansur‟a veliaht tayin etmişti.
Mansur oğlu Muhammed Mehdi‟yi veliaht tayin etti.
İsa‟yı vazgeçirdi.

Vefatı

140 (758), 147 (765), 148 (766) ve 152 (769) yıllarında hacca giden Halife Mansûr 158’de (775) tekrar hacca giderken yolda rahatsızlandı ve Bi’ri meymûn denilen yerde vefat etti (6 Zilhicce 158 / 7 Ekim 775).

* Mansur, şiddet, güç ve kuvvet, ihtiyat, azim, uyanıklık, sulh severlik halkın menfaatine önem vermek sarayında ciddiyet ve çalışkanlık bakımından Abbasi halifelerinin en büyüğü addedilir
İslam Tarihçileri tarafından.

* Üç şey hariç hükümdarlar her şeye katlanabilir: Sırrın ifşası, aileye taarruz, mülke tecavüz‟ sözü meşhurdur.

 MEHDİ
775 - 785

Muhammed Mehdi ( 10 yıl )
( 158-169/775-785)

Babası dolu bir hazine, kendilerine mahsus bir payitaht ve huzuru büyük ölçüde sağlanmış, bir memleket bırakmıştır.

El Mukanna'nın isyanı

Orta Asya'da Amu Derya'nın doğusunda kendini kutsal bir peygamber olarak iddia eden yeni bir mehdi ortaya çıktı.
Bu sahte peygamber yüzünü bir peçe gibi bir maske ile kapattığı için Hasım El Mukanna (Peçeli Hâsim) olarak anılmaya başlandı.
Fakat sonunda etrafında bulunanlar El-Mukanna'dan ayrıldılar.
Hâlife Mehdi’nin sevk ettiği kuvvetler El-Mukkanan ve 2,000 yakin müridini "Kış" kalesinde kuşattılar.
Kalede mahsur kalan El-Mukkanna ve müridleri teslim olmayı ret ettiler ve birlikte intihar ettiler.

778 - Bizans‟la muharebeler devam etti. Maraş üzerinde oldu.
Oğlu Harun‟u Anadolu içlerine gönderdi, Ceyhan‟a kadar gelindi.
*İstanbul‟a gelindi, Bizans tahtındaki İrene ile anlaşma yapıldı.

Hicaz'da camiler ve diğer dinsel binalar yaptırmıştır.
Mehdi'nin halifelik döneminde müzik, şiir, edebiyat ve felsefe konularında ülkede gelişmeler olmuştur.
Mehdi Hicaz'da Mekke ve Medine'de bulunan camileri büyültmüş ve daha güzelleştirilmeleri için büyük fonlar sağlamıştır.
Mekke'deki Kabe için halifelerin her yıl çok kıymetli ve ağır kumaşlardan örtüler yaptırmaları adet olmuştu.
Mehdi'ye kadar ve Mehdi dahil Abbasi halifeleri için başkent Bağdad'da halife muhafızları 500 "Ensar"'dan, yani Medine şehrinde yerleşik kişilerden, oluşmaktaydı.
Mehdi'den sonraki Abbası halifeleri döneminde bu Ensar muhafızları birliği kurulması yöntemi ortadan kaybolmuş ve merkezi halife muhafızları Türk asıllı askerlerden oluşmaya başlamıştır.
Türk Yakup daha önceki halife olan Mansur döneminde Ali'ye bağlı bir Şii olduğu ihbar edilmiş ve bu nedenle halife Mansur tarafından hapse atılmıştı.
Mehdi halife olunca Yakup'u affedip hapisden çıkartmıştı.
Halife Mehdi yanında çalışmaya başlayan Yakup çok geçmeden kendini Mehdi'ye sevdirmiştir.

784 - 85 Halifeliğinin son yıllarında İran Mani dinine inanan "zındık"larla uğraştı
Ebu Müslim Horasani‟nin öldürülmesinden sonra Horasan‟daki Mecusiler çeşitli adlar altında isyan etmişlerdi.
Mani görüşü ile Mazdek Kominist inancını birleştirdiler.
Mehdi bunların üzerine kuvvetler sevkedip ortadan kaldırmaya uğraşmıştır.

* Merhameti ile tanınırdı.
* Yumuşak biri olduğu için halife olunca babasının şiddet izlerini silmeye çalıştı.
* Hasan‟ın torununa hapisten çıkarıp maaş bağlanmıştır.
* Mansur‟un peygamber ailesinden aldığı evrakı geri vermiştir.
* Hacca gidince Hicaz fakirlerini 30 milyon dirhem para ve 150 bin elbise ihsan ettiği rivayet edilir.
* Mescid-i Nebevi‟yi tamir ettirdi.

Vefatı

Öldüğünde yaşı daha 43 idi ve 10 yıl kadar halifelik tahtında kalmıştı.
Ülkede bulunan Emevilerin ölmüş olan Abbasi halifelerinin belirlenmiş mezarda gömülmüş cesetlerini çıkartıp cenazelerine hakaret etmelerinden korkulduğu için ilk Abbasi halifelerinin nereye gömüldükleri ve mezarlarının yerleri açıkça bilinmemekte ve saklı tutulmakta idi.
Mehdi 785'de öldüğü zaman küçük oğlu Harun Reşid Bağdad'da bulunmaktaydı ve büyük oğlu Hadi ise Tabaristan'da isyan eden eyalet valisinin birliklerini kovalamakla meşguldu. .
Böylece askeri ayaklanma sona erip Hadi dördüncü Abbası halifesi olarak tahta çıktı.

HADİ
785 - 786 

Musa el-Hadi ( 169-170/785-786 )

Halife olduğunda 24 yaşında idi.
Mehdi 785'de öldüğü zaman Harun Reşid Bağdad'da bulunmaktaydı ve Hadi ise Tabaristan'da isyan eden eyalet valisinin birliklerini kovalamakla meşguldu.
Halife olduktan hemen sonra Hadi hemen isyanlarla uğraşmaya başladı.

* Hasan soyundan Hüseyin Medine‟de isyan etti.
Ordular yendi.
Aile dağıldı çeşitli yerlerde devletçikler kurdular.
* Zındıklara karşı mücadele etti sürekli
* Kardeşi Harun‟u bertaraf edip oğlu Cafer‟i küçük yaşta veliaht yapmak istemişti.
Kendisini destekleyenler olduğu gibi Harun‟u da destekleyenler olmuştur.
* Harun bir süre Bağdat‟tan uzaklaşıp sonra geri dönmüştür.

Uyanık, gayretli, cömert, büyük işler yapmaya kabiliyetli, cesur, duygulu, tedbirli, atılgan olduğu rivayet edilir.
Huyuna giden kimselere ihsanlarda bulunmuştur

Vefatı

Rahatsızlığı sebebiyle ölmüştür.

HARUN REŞİD
786-809 

Harun er-Reşid ( 23 yıl )
(170-193 / 786-809)

786 -  Hadi‟nin vefatı üzerine babasının vasiyeti üzerine 22 yaşında Harun halife oldu.
Yahya b. Bermek‟i vezirliğe getirdi.
Mührünü kendisine teslim etti.

Bermekiler

Bermekiler Belh dolaylarında inançlı bir ailedir
Abdülmelik b. Mervan döneminde Müslüman olmuşlardır.
Abbasilerin kuruluşuna hizmet etmişlerdir.
Harun‟un hilafetinin başarı sebeplerinden biri Bermekilerin faaliyetleridir.
Harun Reşid‟e 17 yıl sadakatle hizmet etmişlerdir.
Devletin bütün kademelerine el atmaları kıskançlıklara sebep olmuştur.
Hükümdarların hiç birisi kendi ailelerine rakip tanımayacakları için Bermekiler de haddi aşmış ve Harun tarafından ortadan kaldırılmışlardır.

Kuzey Afrika

Abbasiler döneminde sürekli karışıktı.
İbrahim b. Ağleb Harun‟a başvurmuş, Kuzey Afrika‟nın idaresini babadan oğula geçecek şekilde kendisine verirse sulh ve asayişi sağladıktan sonra yılda 40 bin dinar ödeyeceğini söylemiştir.
Harun da bu teklifi kabul etti.

787 - Harun Reşid Tarsus’u imar etti

Bizans

Bizans‟la mücadeleler devam etti.
- İrene ile yapılan anlaşmayı Bizanslılar bozdu.
İslam memleketlerine saldırdılar.
Zayiat verdiler.
Ankara ve Niğde Abbasilere geçti.
790 - Harun Reşid, Antalya’da Bizans donanmasını bozguna uğrattı.
- Kıbrıs ve Girit ele geçirildi.
- Bizans yeniden anlaşma istedi, imzaladı ve esirler değiştirildi.
- İrene tahttan düşürülüp I. Nikoforos hükümdar oldu.
Anlaşmayı bozdu.
803 - İki ordu Orta Anadolu‟da savaştı, Bizans feci şekilde mağlup oldu ve Nikoforos sulh istedi.
Haraç vermesi şartıyla anlaşma imzalandı.
- Nikoforos yeniden anlaşmayı bozdu.
Yine savaşıldı, yine anlaşma yapıldı.
- Ereğli, Misis, Konya, Efes, Ankara alındı.

Hazarlar

Güney Doğu Anadolu‟da başlayan Hazar kıpırdanmaları Halid b Bermek tarafından bastırıldı.
Arap idarecileri arasındaki anlaşmazlıklar Hazarlara karşı karşıya getirdi.
Hazar Hakanı demir kapıyı geçip İslam memleketlerine saldırdı.
Harun Yezid b. Mazyed‟i Azerbaycan‟a gönderdi.
Hazarları mağlup edip oradan gönderdi.

Şarlman

Harun Avrupa‟da Şarlman‟a kıymetli hediyeler göndermiştir.
(Karşılıklı menfaat üzerine kurulu diplomatik bir ilişki söz konusudur.)

Veliahtları

Üç oğlunu birbirine veliaht tayin etmiştir. Muhammed el Emin, Abdullah el-Memun, Kasım el-Mu‟temid

Vefatı

Rahatsız olarak Doğu seferine çıktı. Tus‟da rahatsızlığı arttı.
809‟da vefat etti.

* Harun malik olduğu sonsuz iktidar sayesinde nefsine karşı ne kadar kanaatkarsa, millete karşı o derece faydalı ve fedakar bir şahsiyet olarak anıldı.
* Onun dönemi Asya‟da Arap saltanatının en parlak devridir.
Arabistan geceleri 1001 gece masallarına konu olmuştur.
* Büyük halife, dindar, müşfik ve haşmetli olarak anılmıştır.
* Asker olması dolayısıyla muharebelere bizzat katılmıştır.
* Tebaasını bizzat dolaşarak kontrol ederdi. (Hz. Ömer gibi)

795 İmam Mâlik’in vefatı.

804 Anadolu Seferleri başladı.

 EMİN
809 - 813 

(D.787 - Ö. 813) 6. Abbasi halifesidir.
Muhammed el-Emin ( 4.5 yıl)
(193-198 / 809-813)

* Halife Harun öldüğünde oğulları Emin Bağdat‟ta, Memun Merv‟de, Kasım Kınnesrin‟de idi.
* Halifelik alametleri asa, yüzük ve kılıç Bağdat‟a Emin‟e getirildi.
Emin‟e biat edildi.
* Me‟mun değerli hediyelerle kardeşini tebrik etti.
* Emin‟in annesi Zübeyde hilafet sarayına yerleşti.
Saraya kadın hakimiyeti
* Emin ile Me‟mun arasında kısa süre sonra anlaşmazlık ortaya çıktı.
* İki kardeşin tabiatları farklıydı.
Harun iki oğlunu da zamanın en iyi alileri ve hocaları nezaretinde yetiştirmeye çalışmıştır.
* Harun vefatından önce Horasan‟da bulunan ordu ve hazineyi Me‟mun‟a bırakmıştır.
( Emin‟e halifelik bırakıldı. Bu arada Me‟mun da Horasan‟ı idare edecekti.)
* Harun öldüğünde vezir Fazl b. Rebi‟ Horasan‟daki ordu ve hazineyi alıp Bağdat‟a döndü ve yeniden vezir oldu.
* Me‟mun yanında bulunan sadık adamlarının gayretiyle hazinesizlik ve askerliğin ortaya çıkardığı boşluğu gidermeye çalıştı.
İşleri yoluna koydu.
*Me‟mun yanında bulunan sadık adamlarının gayretiyle hazinesizlik ve askerliğin ortaya çıkardığı boşluğu gidermeye çalıştı.
İşleri yoluna koydu.
* Vezir Fazl b. Rebi‟ Emin‟i kendinden sonra oğlunu veliaht yapması konusunda kışkırttı.
* Emin‟in kardeşi Me‟mun‟un veliahtlığını iptal ederek kendi oğlunu bu makama atamak istemesi üzerine, Araplar ile çoğunluğunu İranlılar ve Türklerin oluşturduğu Horasanlılar arasında iktidar mücadelesi yaşandı.
* Araplar Me‟mun‟un başa gelmesiyle Horasanlıların nüfuzunun artacağından endişe ediyorlardı.
* Yaklaşık 4 yıl süren iktidar mücadelesi ve iç savaşın sonunda Me‟mun halifelik makamına geçmiştir.
Bu geçiş büyük savaşlar sonunda olmuştur.
* Me‟mun son savaşın sonucundan sonra kendisi adına hutbe okunmasını ve kendisine Emirü‟l-mü‟minin ünvanının verilmesini istedi.
* Emin‟in ordularının üst üste yenilmesi üzerine Me‟mun‟un ordu komutanı Tahir‟i bol vaadlerle kendi safına çekmeye çalışmıştır.
Bunun etkisi olmamıştır.
Bağdat yağmalanmıştır.
*Emin hazineyi taraftarlara dağıtmış hatta değerli eşyaları da dökümle para olarak yine dağıtmıştır.
Ancak faydası olmamıştır.
*Emin‟in bazı kumandanları da eman ile Tahir tarafına geçtiler.
*Şehre ambargo konuldu ve sıkıntı baş gösterdi.
*Emin hal edildi ve annesi, cariyeleri ve çocukları ile Medinetü‟l-Mansur sarayına sığındı.
Kaçmak istedi ancak yakalandı.
Hapsedildi, daha sonra da öldürüldü.
*Şahsiyet olarak kuvvetli, yakışıklı, kahraman, güzel ve tesirli konuşan, belagat, edeb ve fazilet sahibi ancak tedbir olmakta kabiliyetsiz ve ileri görüşlülüğü yoktur.
*Fazl b. Rebi‟ gibi kişilerin etkisinde çok kalmıştır.
*İş başına geçtikten sonra memleketin her tarafından getirttiği rakkase ve şarkıcılarla bir rakkase topluluğu oluşturdu.
*Dicle nehri üzerinde arslan, fil, kartal, yılan şeklinde çok süslü beş tekne yaptırmış bunları nehirde yüzdürüp zevkü safa ile vakit geçirmiştir. 

811 - Orduyu Mart 811'de Bağdad'dan "Ali Bin İsa Bin Musa" komutasında İran'a kardeşi Memun üzerine gönderdi.

813 - Kardeşi Memun ile bir iç savaştan sonra idam edildi 

Rey ve Bağdat kuşatması oldu.

MEMUN
813 - 833 
(H.198-218) 

816 Babek İsyanı

820 İmam Şâfii’nin vefatı.

827 Girit’in fethi ve Sicilya’ya giriş

 MUTASIM 
833 - 842 
(H.218-227)

834 Zut İsyanı ve Babek İsyanları

4 Ocak 838 tarihinde Samarra şehrine getirilen "Babek", burada Hâlife Mû'tasım’ın huzurunda kol ve bacakları kesilmek suretiyle işkence ile idam edildi.
Akabinde Hürremiler harekatı da zayıflayarak dağıldı.
İsyan tam olarak sonuca ulaşmasa da, Abbasiler Halifeliği'nin parçalanmasını hızlandırdı

836 Samarra’nın başkent oluşu

Samarra Irak'ta Bağdat'ın yetmiş mil uzağında ve Dicle kenarında kurulan tarihi bir şehir.
Bu şehri, Halife Mu'tasım'a ve ücretli Türk ordusuna yeni bir yerleşim merkezi sağlamak gayesiyle Ünlü Abbasi kumandanı Türk asıllı Eşnas 836
(H.222) senesinde, kurdu.
Samarra Kuruluşundan 892 (H.279) senesine kadar 57 sene müddetle, Abbasi Devletine başşehir oldu.
Halife Mu'tasım'dan halife Mu'tedid'e kadar sekiz Abbasi halifesi Samarra'yı payitaht olarak kullandı.

892 (H.279) senesinde Halife Mu'tedid Bağdat'ı tekrar başşehir yaptı.

VASIK
 842 - 847 
(H.227-232)

Mu‘tasım-Billâh’ın Rum asıllı câriyesinden 20 Şâban 196’da (6 Mayıs 812) Bağdat’ta doğdu.

836 - İlk görevi, başşehrin Sâmerrâ’ya naklinden itibaren üstlendiği Bağdat valiliği

838 - Ammûriye (Amorion) seferi sırasında Mu‘tasım’ın yerine halifeliğe vekâletidir

842 - Babası Mu‘tasım’ın yerine onun vasiyeti gereği hilâfet makamına geçti.

Babasından zengin bir hazine devralan Vâsik-Billâh Mekke, Medine ve Bağdat başta olmak üzere bütün şehirlerde halka ihsanlarda bulundu.
Hilâfetinin ilk günlerinde Kays Aylân kabileleri isyan edip Dımaşk valisinin sarayını kuşattı.
Recâ b. Eyyûb el-Hidârî, Kayslılar’ın kendi aralarındaki anlaşmazlıktan faydalanıp isyanı bastırdı ve şehirde emniyeti sağladı.

842 - Vâsik, Recâ b. Eyyûb’u, Mu‘tasım’ın vefatından önce Filistin bölgesinde ayaklanan Ebû Harb el-Müberka‘ üzerine gönderdi.
İsyanı bastıran Recâ, Müberka‘ı esir alıp Sâmerrâ’ya döndü

Daha sonra çoğunluğu bedevî Arap kabilelerinin yağma ve çapulculuk hareketlerinden ibaret olan bir dizi isyan vuku buldu.

Bu devirde idarede etkin olan, Eşnâs ve İnak gibi Türk kumandanlarıdır. Türk kumandanlara büyük yetkiler tanıyan Vâsik, Eşnâs’a hil‘at giydirip sultanlık unvanı verdi.

842 - Bizans İmparatoru Theophilos ölmüş, yerine geçirilen oğlu III. Mikhail küçük yaşta olduğundan annesi Theodora idareyi eline almıştı.
Bizans sarayında güçlü bir hükümdarın bulunmadığı için Vâsiḳ döneminde Abbâsî-Bizans ilişkileri nisbeten sakin geçti.

842/847 - Güney İtalya’ya seferler
Vâsik-Billâh devrinde Ağlebîler’in yürüttüğü faaliyetler çerçevesinde Fazl b. Ca‘fer ve İbn Berber (Abbas b. Fazl) kumandasındaki müslüman orduları Sicilya’da Messina, Napoli, Meskân, Şerrâ ve Lentini şehirlerini ele geçirdi.

847 - Vâsiḳ-Billâh 23 Zilhicce, Sâmerrâ’da vefat etti 

847 Abbasi Devleti’nde gerileme dönemi başladı.

 MÜTEVEKKİL
 847 - 861 
(H.232-247)

D.822 – Ö. 861 (10. Abbasi Halifesi)

822 - Bağdat yakınlarındaki Femüssılh’ta doğdu.
Babası Halife Mu‘tasım-Billâh, annesi Türk asıllı bir hanım olan Şücâ‘dır.
Halife Vâsiḳ-Billâh veliaht tayin etmeden vefat edince Abbâsî tarihinde ilk defa devlet erkânı yeni halifeyi seçmek için toplandı.
Mütevekkil, daha sonra Halife Me’mûn’un başlatıp Mu‘tasım ve Vâsiḳ-Billâh’ın devam ettirdiği siyasî, dinî ve fikrî politikalarda değişikliklere yöneldi.
Mu‘tezilî siyasete karşı çıkarak devletin ve toplumun gündemindeki halku’l-Kur’ân’la ilgili dinî tartışmaları ve Mu‘tezile’nin görüşünü benimsemeyenler üzerinde uygulanan baskıyı sona erdirdi Kur’an’ın mahlûk olduğu konusundaki tartışmalar yasaklandı.

851- Mütevekkil ,muhafazakâr Sünnî âlimlerinin hâmisi oldu.
Sünnîliğin yaygınlaştırılmasına çalıştı.
Hanefî âlimlerini önemli görevlere getirdi. Türk kumandanlarının nüfuzundan rahatsızlık duyan halifenin bu husustaki ilk icraatı İnâk et-Türkî’yi bertaraf etmek oldu.

849 - İnak hac dönüşü Bağdat’ta düzenlenen bir suikast sonucu öldürüldü
Öte yandan diğer Abbâsî halifeleri gibi Mütevekkil de Hz. Ali evlâdına karşı şiddet ve baskı politikası uyguladı.
Fedek arazisini Ali evlâdından geri alarak yakınlarından birine iktâ etti.

850 - Hz. Hüseyin’in türbesinin ve etrafındaki yapıların yıkılmasını, kabrin bulunduğu arazinin bahçe haline getirilmesini ve halkın burayı ziyaret etmesine engel oldu

853 - Mütevekkil Bizans’a karşı seferleri sürdürdü. Sınır bölgelerindeki İslâm kara ordusunun gücünü anlayan Bizans, özellikle Girit’e yapılan yardımları kesmek amacıyla büyük bir deniz filosuyla âni olarak Mısır sahillerinde Dimyat’a saldırdı.
Bu saldırıdan sonra Mütevekkil sahillerdeki önemli merkezlere kaleler inşa edilmesini emretti.

855 - İmam Hanbeli’nin vefatı.

858 - Türk kumandanlarının nüfuzunu kırmak için Mütevekkil, başşehrini Arap unsurun ağırlıklı olarak bulunduğu Dımaşk’a nakletmeyi kararlaştırdı.
Bu maksatla veziri Ubeydullah b. Yahyâ, başmüşaviri Feth b. Hâkān el-Fârisî ve diğer görevlilerin bulunduğu kalabalık bir heyetle Sâmerrâ’dan ayrılıp Dımaşk’a geldi.
Başşehrin Dımaşk’a nakli ordudaki Türk birlikleri arasında huzursuzluğa yol açtı.
Türk askerleri Irak’a dönmek için gösteri yapmaya başladılar.
Diğer taraftan Mütevekkil Dımaşk’ın iklimine uyum sağlayamadı, ordunun da yoğun baskısı üzerine aynı yıl Sâmerrâ’ya dönmek zorunda kaldı.

Arap, Fars ve diğer unsurlardan oluşan yeni askerî birlikler kurdu.
Mütevekkil’in Türkler’e yönelik politikası ve veliaht tayin ettiği oğullarına karşı hissî ve yanlış tutumu onun öldürülmesinin başlıca sebebi oldu.

Gençliğinde önemli siyasal ya da askeri görevler üstlenmemekle birlikte, dinsel tartışmalara büyük ilgi göstermiştir.
Bağdat'taki sinagoglar ve kiliseler yerle bir edildi. 
Hıristiyanlara ve Yahudilere yönelik özel giysi zorunluluğunu yeniden yürürlüğe koydu. 

861 - 862 MUNTASIR  

838 - Sâmerrâ’da doğdu.

861 - Halifeliğinin son zamanlarında,Boğa es-Sagīr, Vasîf b. Süvâr Tegin et-Türkî ve Otamış gibi Türk kumandanları ile iş birliği yaparak babasını ve Feth b. Hâkān’ı ortadan kaldırdı

862 - Sâmerrâ’da vefat etti.

Müntasır-Billâh babası Mütevekkil’in aksine Ali evlâdına çok iyi davranmış, Fedek’i ve Ehl-i beyt’e ait diğer yerleri kendilerine iade etmiştir.

5 Ay Halife oldu

862 - 866 MÜSTAİN BİLLAH

D. 832 - Ö. 866 

862 - Öteden beri Türk askerlerinin iktidarı ellerinde tutmalarından rahatsız olan Bağdat halkı ilk defa Türkler’e karşı başlatılan bir eylemin içinde yer aldı Türk askerlerinin nüfuzunun kırılmasını isteyen Bağdat halkı Abbâsî kuvvetlerinin Bizans karşısında yenilmesini bahane ederek halifeye isyan etti.
Boğa es-Sagīr ile Vasîf’in kendisine karşı bir eylem gerçekleştireceğini haber alan Bâgir et-Türkî adamlarıyla görüşerek halifenin ve bu iki kumandanın katledilmesini kararlaştırdı.
Bunu duyan Halife Müstaîn-Billâh, Boğa es-Sagīr ve Vasîf ile anlaşıp Bâgir et-Türkî’yi hapsetti.
Bu sırada Bâgir’in askerleri ve mevâlî ayaklanıp el-Cevsaku’l-Hâkānî’yi bastı.
Tehlikenin giderek büyümesi üzerine Bâgir hapishanede öldürüldü,
Bu gelişmelerden rahatsız olan Türk askerleri, Ferganalılar ve diğer mevâlî Müstaîn-Billâh’a elçi gönderip hatalarını itiraf ettiler, geri dönmesini istediler ve kendisine bundan sonra sadakatle hizmet edeceklerini bildirdiler.
Fakat halife onların tekliflerini kabul etmedi.

865 - Bunun üzerine Türk askerleri, siyasî otoritelerinin sarsılmasından endişe edip Müstaîn-Billâh’ın yerine Mu‘tez-Billâh’ı halife yapmaya karar verdiler ve onu el-Cevsaku’l-Hâkānî’deki hapishaneden çıkarıp halife ilân ettiler
Vilâyetlere mektup göndererek Müstaîn-Billâh’ın hal‘edildiğini ve yerine Mu‘tez-Billâh’ın geçtiğini bildirdiler.
Böylece aynı anda biri Bağdat’ta, diğeri Sâmerrâ’da olmak üzere iki Abbâsî halifesi ortaya çıkmış oldu.
Müstaîn-Billâh’ın halifelik dönemi karışıklıklar içinde geçmesine rağmen Bizans’a karşı yaz seferleri sürdürüldü.

866 - 869 MUTEZ BİLLAH

233’te (847) doğdu.
Babası Halife Mütevekkil-Alellah, annesi Kabîha adlı bir câriyedir.
Büyüdükçe babasının Mu‘tezz’e duyduğu yakınlık artmaya başladı ve iktidarının sonlarına doğru onu, Türkler’e karşı bir denge unsuru olarak Araplar’dan ve diğer milletlerden oluşturduğu Megāribe denilen bir askerî birliğin başına getirdi.
Müntasır, babasının Mu‘tez lehine dönmesi üzerine Türkler’le iş birliği yapmaya ve hilâfeti zorla ele geçirmeye karar verdi.
Nihayet başlarında Boğa es-Sagīr ve Bâgir et-Türkî’nin bulunduğu bazı emîrler Halife Mütevekkil’i geceleyin sarayında öldürerek tahta Müntasır’ı çıkardılar (247/861).
Ancak altı ay sonra Müntasır da şüpheli bir şekilde ölünce bu defa Mütevekkil’in çocuklarından birini halife yapmak istemeyen emîrler Müntasır’ın yeğeni Ahmed’i Müstaîn-Billâh lakabıyla halife ilân ettiler (248/862).
Müstaîn, Boğa es-Sagīr ve onun gibi güçlü bir Türk kumandanı olan Vasîf ile iş birliği yaparak Bâgir et-Türkî’yi tutuklatınca Bâgir’in adamları sarayı kuşattılar, ancak Bâgir’in katlini önleyemediler.
Olaylar gittikçe çığırından çıktı ve Halife Müstaîn, Vasîf ve Boğa ile birlikte Sâmerrâ’dan gizlice ayrılarak Bağdat’a gitti (5 Muharrem 251 / 6 Şubat 865).
Türkler ise kendileri için kurulmuş olan Sâmerrâ şehrinin terkedilmesini istemiyorlardı.

866 - Bu sebeple Bağdat’a giden Müstaîn’e karşı yine aileden birini hilâfete getirmeye karar verdiler ve o sırada göz hapsinde tutulan Mu‘tezz’i halife ilân ettiler.
Mu‘tez halifeliği Türkler’in yardımıyla ele geçirmiş olmasına rağmen onlara ve özellikle kendisi için tehlike gördüğü Vasîf ve Boğa es-Sagīr’e güvenmiyordu.
Nihayet 253’te (867) Vasîf’i, 254’te de (868) Boğa es-Sagīr’i katlettirmek suretiyle bu iki önemli gaileden kurtuldu.
Ancak onların katledilmesi halife üzerindeki Türk baskısını azaltmaya yetmediği gibi Türkler arasında onun aleyhine genel bir hoşnutsuzluk meydana getirdi.
Nitekim bir süre sonra maaşlarını zamanında alamayan Türk askerleri Megāribe ile de anlaşarak isyan ettiler ve ele geçirdikleri Mu‘tezz’e işkence yaparak onu halifelikten çekilmek zorunda bıraktılar (869) ardından da zindana attılar.
Mu‘tez altı gün sonra öldü

869 - 870 MÜHTEDİ BİLLAH

Yaklaşık bir yıl hilâfet makamında kalan Mühtedî-Billâh, Ömer b. Abdülazîz’i kendisine örnek almış, sade bir hayat tarzıyla kudret ve nüfuzu telif etmeye çalışmış, Türk kumandanlarının nüfuzunu kırmak, halifeliğe siyasî ve dinî itibar kazandırmak için gayret göstermiş, ancak başarılı olamamıştır.
Mühtedî’nin dinî politikası Hanefîliği desteklemekten yana idi.
Şiîliğe bakışı hakkında ise kesin bir şey söylemek oldukça zordur.
Ali evlâdına düşmanca tavır takındığını iddia ederek onu eleştiren Şiîler olduğu gibi ondan övgüyle söz eden müellifler de vardır.
Muahhar tarihçilerden bazıları Mühtedî’nin Mu‘tezilî olduğunu kaydeder

870 Buhâri’nin ölümü

870 - 892 MUTEMİD ALÂLLAH

229 (843) - Sâmerrâ’da doğdu

869 - Mu‘temid döneminin en önemli olayı, Halife Mühtedî-Billâh zamanında Basra taraflarındaki tarla ve tuzlalarda kötü şartlar altında çalışan Zencî köleleri zenginlik ve hürriyet vaadiyle çevresinde toplamayı başaran Ali b. Muhammed ez-Zencî adlı bir maceraperestin ayaklanmasıdır
Ali b. Muhammed, aslında Hâricîler’e yakın olmasına rağmen Hz. Ali soyuna sempatisi bulunanların desteğini kazanabilmek için kendisinin Ali evlâdından olduğunu söylüyordu.

870 - Mühtedî-Billâh’ın Türkler tarafından tahttan indirilip işkenceyle öldürülmesinin ardından göz hapsinde tutulduğu el-Cevsaku’l-Hâkānî’den alınarak halife ilân edildi

871 - Kısa zamanda bir güç haline gelen isyancılar önce Übülle, Abadan ve Ahvaz’ı ele geçirerek yağma ve katliamlarda bulundular; ardından halifenin üzerlerine gönderdiği kuvvetleri yenilgiye uğratıp Basra’ya hâkim oldular 

872 - Olayların giderek büyümesi üzerine Mu‘temid kardeşi Muvaffak’ı Basra’daki Zencî hâkimiyetine son vermekle görevlendirdi.
Ancak Muvaffak ciddi bir başarı elde edemeden Sâmerrâ’ya döndü
Onun ardından gönderilen Mûsâ b. Boğa da başarısız oldu.
On beş yıla yakın bir zaman devleti uğraştıran Ali b. Muhammed ez-Zencî öldürülerek isyan bastırıldı.

871 - Bu devirdeki diğer bir önemli mesele, Abbâsî sınırları içerisinde müstakil devletler kurulmasına yol açan Saffârîler olayıdır.

892 - Halifenin, Türkler için kurulmuş olan Samerra'dan ayrılıp hilâfet merkezini yeniden Bağdat’a taşıması,siyasî alandaki Türk nüfuzunun ortadan kalkma sürecine girdiğini göstermektedir.

892 - 902 MUTEZİD BİLLAH

856 - Sâmerrâ’da doğdu

892 - Bağdat’ın tekrar başkent olması

893 - Mu‘tazıd-Billâh, ilk iş olarak, Âmid Emîri Ahmed b. Îsâ’nın üzerine yürüyüp Şeybânîler’i itaat altına aldı.
Uzun süren savaştan yorulan Mısır’daki Tolunoğulları Hükümdarı Humâreveyh gönderdiği hediyelerle Mu‘tazıd’ın gönlünü kazandı.
Mu‘tazıd da ona çeşitli hil‘atler ve bir kılıç yolladı ve Fırat ile Berka arasındaki bölgeyi kendisine bıraktı.

897 - Mu‘tazıd,cuma günleri minberlerde Muâviye b. Ebû Süfyân başta olmak üzere Ümeyyeoğulları’na lânet okunmasını emreden bir mektup yazdırdı.
Vezir Ubeydullah, bu uygulamanın yeni bir fitneye yol açabileceğini söylediyse de halifeyi ikna edemedi.
Bu defa Kadı Yûsuf, Emevîler’in Ehl-i beyt’e yaptığı kötülüklerin bu mektup vasıtasıyla yayılması halinde halkın tamamen Ali evlâdına meyledeceğini belirtince Mu‘tazıd bu kararı uygulamaktan vazgeçti.

899 - Hamdânîler’den Hamdân b. Hamdûn’u Mardin Kalesi’nde kuşattı, ancak başarılı olamadı.
Daha sonra Türk kumandanlarıyla beraber şehri ikinci defa kuşatınca Hamdan şehri terketmek zorunda kaldı.

899 - Merkezî idarenin duyarsızlığı, mahallî menfaatler ve kırsal bölgelerdeki memnuniyetsizlik yeni bir Şiî ayaklanması için elverişli zemin hazırlamıştı.
Halifenin Cennâbî’ye karşı gönderdiği 2000 kişilik ordu mağlûp oldu.

900 - Karmatîler, Abbas b. Amr el-Ganevî kumandasındaki Abbâsî ordusunu da yenerek Bahreyn’in merkezi Hecer’i ele geçirdiler.
Abbâsî ordusunda görev yapan Türkler’in nüfuzunu kırmaya çalışmış ve bunu büyük ölçüde başarmıştır. 

902 - 908 MÜKTEFİ BİLLAH

Receb 264’te (Mart 878) doğdu.
Halife Mu‘tazıd-Billâh’ın oğludur.
3 Ramazan 281’de (6 Kasım 894) Rey valiliğine tayin edildi.
Beş yıl süren bu valiliği döneminde Cibâl ve İsfahan’da hüküm süren Dülefîler’i ortadan kaldırarak bölgede yeniden Abbâsî hâkimiyetini tesis etti.
286’da (899) Cezîre valiliğine getirildi.

902 - Babasının vefatı üzerine Vezir Kāsım b. Ubeydullah o sırada Rakka’da bulunan veliaht Müktefî-Billâh için Bağdat’ta biat aldı.
Bağdat’a ulaşan Müktefî, babasının yaptırdığı yer altı zindanlarını yıkmakla işe başladı.
Bu durum halk tarafından olumlu karşılandı.

903 - Karmatîler Dımaşk’ı muhasara ettiler.
Mısır’dan Bedr el-Hammâmî adlı bir kumandanın idaresinde bir ordu Dımaşk’a gönderildi ve Karmatî lideri Şeyh Yahyâ b. Zikreveyh katledildi
Tolunoğulları’nın kumandanlarından Bedr Karmatîler’i bozguna uğrattı.
Müktefî-Billâh, Karmatî meselesini hallettikten sonra Mısır ve Suriye’de hüküm süren Türk hânedanı Tolunoğulları’nı ortadan kaldırmaya karar verdi.
Tolunoğulları Devleti’nin ortadan kaldırılmasıyla Mısır ve Suriye yeniden Abbâsîler’in hâkimiyetine geçti.
Bizans ile mücadeleye Müktefî-Billâh döneminde de devam edilmiş ve karşılıklı olarak seferler düzenlenmiştir.

908 - 932 MUKTEDİR BİLLAH

Muktedir-Billâh döneminde Deylem ve Taberistan Ali evlâdının faaliyetlerine sahne oldu.
Zeydîler’den Hasan el-Utrûş bölgede hükümdarlığını ilân edip halktan biat aldı (Cemâziyelâhir 301 / Ocak 914).

922 - Ünlü mutasavvıf Hallâc-ı Mansûr  Vezir Hâmid b. Abbas’ın ısrarıyla yargılanıp idam edildi.

911 - 928 Bizans İmparatorluğu ile mücadele Muktedir-Billâh devrinde de sürdürüldü.
Bizans kuvvetleri 298’de (911) Lazkiye’yi işgal ederek çok sayıda müslümanı esir aldı.
305’te (917-18) Bizanslılar barış talebinde bulundu.
İki yıl sonra taraflar arasında barış imzalandıysa da bu durum uzun sürmedi.
Bizans ordusu 314’te (926) Malatya’yı yağmaladı.
Ertesi yıl İrmîniye’deki bazı İslâm şehirleri işgal edildi (315/927).
Aynı yıl Tarsus Valisi Sümel kumandasındaki Abbâsî orduları Bizans topraklarına saldırdı.
Yapılan savaşta galip gelen Bizanslılar esir aldıkları 400 müslümanı katlettiler.
Ardından Debîl şehrine saldırıp müslümanlarla savaşa tutuştular.
Bu savaşta müslümanlar Bizanslılar’ı yenerek çok sayıda esir aldılar.
Sümel, Tarsus’a dönerken Bizans ordusuyla bir defa daha savaşa girdi ve onları bozguna uğratıp sayısız ganimet ele geçirdi.
316’da (928) Kuzey Mezopotamya’yı istilâ eden Bizanslılar ertesi yıldan itibaren zaptettikleri şehirlerden çekilmek zorunda kaldılar.

* Muktedir-Billâh’ın çeşitli faaliyetleri arasında Diyarbekir surlarını yeniden inşa ettirmesi vrdır.......

923 Taberî’nin vefatı.

925 Râzî’nin vefatı

932 - 934 KAHİR BİLLAH

İdarecilerin halifelere karşı cüretkâr tavırlarının yaygınlaştığı bu dönemde Abbâsî Devleti, başta Horasan ve Fars bölgesi olmak üzere bazı eyaletlerde hâkimiyetini yitirmiş, Büveyhîler gibi mahallî hânedanlar muhtariyet kazanmıştı.
Ayrıca Bağdat’ta Şiîler ile Hanbelîler arasında zaman zaman çatışmalar oluyordu.
Kāhir-Billâh sert politikalarla bunları sindirme yolunu tuttu.
Mûnis el-Muzaffer’den kurtulması ve kendi sarayından başlayan tasarruf tedbirleriyle hazineyi düzeltmeye çalışması önemli faaliyetlerindendir.
Kāhir-Billâh merhametsizliğiyle tanınır.

934 - 940 RÂZİ BİLLAH

Babası Muktedir-Billâh, annesi Rum asıllı bir câriyedir.
Henüz dört yaşında iken Mısır ve Mağrib’in idaresi kendisine tevdi edildi ve hil‘at giydirilip nâibi Türk asıllı kumandan Mûnis el-Muzaffer ile birlikte Mısır’a gönderildi.
Halife Muktedir-Billâh 315 (927) yılında Mûnis’i Bizans ile mücadeleye memur edince halife ile Mûnis’in arası açıldı.

938 - Bizans İmparatorluğu ve Büveyhîler’in saldırılarıyla uğraşmak zorunda kalan Râzî-Billâh vefat etti.

935 - Eş’ârî’nin vefatı.

940 - 944 MÜTTEKÎ BİLLAH

Aşırı Şiîler (Râfizîler) karşısında geleneksel Abbâsî politikasını sürdüren Müttakī-Lillâh döneminde mutedil Şiîler için bazı olumlu gelişmelerin meydana geldiği görülmektedir.
Şiîler’e karşı düşmanlıklarıyla tanınan bir kısım aşırı Hanbelîler’in hareketleri sınırlandırılmıştır
Diğer taraftan Büveyhîler zamanında ayrı bir kurum halinde gelişecek olan Alevî nakibliğinin Abbâsî nakibliğinden ayrılması yolunda ilk adımlar Müttakī-Lillâh zamanında atılmıştır.

944 - 946 MÜSTEKFÎ BİLLAH

944 Maturîdi’nin vefatı.

945 (Şii) Büveyhiler Bağdat’ı ele geçirdi.
Büveyhiler Fatimilere; halife de Büveyhilere bağlıydı.
Müstekfî-Billâh’ın halifeliğinin ilk yılında meydana gelen karışıklıklar sebebiyle Bağdat’ta ekonomik sıkıntı baş gösterdi ve halk şehri terketmeye başladı.
Bağdat’ı tehdit etmekte olan Büveyhîler ilk fırsatta şehri işgal etmeye hazırlanıyorlardı.

946 - Halifeyi Muizzüddevle’nin evine götürüp tutuklayan Deylemli askerler halka onun kendi isteğiyle halifelikten çekildiğini bildirip yerine Fazl b. Ca‘fer’i Mutî‘-Lillâh lakabıyla halife ilân ettiler 

Müstekfî’nin Şiîler’e sempati duyduğu kaydedilmektedir. 

946 - 974 MUTİ LİLLAH

Babası Halife Muktedir-Billâh, annesi Slav asıllı bir câriyedir.

969 - Fatimiler Mısır’ı ele geçirdi.
Fâtımîler’in Mısır’ı ele geçirmesi üzerine Abbâsî hilâfeti için büyük bir tehlike baş gösterdi.
Mutî‘-Lillâh onların Bağdat’a ve Suriye’ye yayılmasını engellemek için Büveyhîler, Hamdânîler ve Karmatîler’le iş birliği yaptı.
Bu ittifak bir ölçüde başarılı oldu;

Büveyhîler ve Hamdânîler’in de yardımıyla Karmatîler, 363 (973-74) yılına kadar Fâtımîler’in Suriye’ye ilerlemesini önlediler ve bu bölgede Mutî‘-Lillâh adına hutbe okuttular.

970 - Mısır’da El- Ezher’in kuruluşu

Onun döneminde Bizanslılar’la mücadele âdeta Halep Hamdânîleri’ne bırakılmıştı.
Bizanslılar’ın saldırı, yağma ve katliamları İslâm dünyasında büyük tepkilere yol açtığı gibi Mutî‘in konumunu da olumsuz yönde etkiliyordu.
Özellikle 361’de (971-72) Urfa’nın ele geçirilmesinden sonra Nusaybin ve Diyarbekir’in tahrip edilerek katliamlarda bulunulması Mutî‘i çok zor duruma düşürdü.
Katliamlardan kurtulabilen insanlar Bağdat’a gelerek tedbir alınmasını istediler; fakat halifenin ne askerî ne de malî gücü vardı.
Büveyhî emîrleri, Mutî‘in zamanında Abbâsî hilâfetinin İslâm dünyasındaki hukukî-mânevî otoritesini her fırsatta kendi hânedanları yararına kullanmaya çalıştılar.
Mutî‘ devrinde Şiîler birtakım dinî-içtimaî faaliyetlerle kendilerini belli ettiler ve 352 (963) yılından itibaren âşûrâ matemiyle Gadîr-i Hum bayramını törenlerle kutladılar.
Bu da Sünnîler’le Şiîler arasındaki gerilimi arttırdı ve Bağdat’ta bu iki grup arasında sürüp giden çatışmalara sebep oldu. 

974 - 991 TÂİ LİLLAH

Babası Halife Mutî‘-Lillâh, annesi Rum asıllı bir câriyedir.

Tâi‘-Lillâh halife ilân edilmeden dört gün önce Büveyhî Hükümdarı İzzüddevle Bahtiyâr Bağdat’a tekrar hâkim olmuştu. Sebük Tegin Büveyhîler’i Bağdat’tan uzaklaştırdı.
Bu sırada Türkler ve Sünnîler Sebük Tegin’i, Şiîler Büveyhîler’i desteklediler.
Şerefüddevle’nin Bağdat’a hâkim olduğu dönemde Türkler’le Büveyhîler arasında gerginlikler ve çatışmalar ortaya çıktı.
Tâi‘-Lillâh döneminde Abbâsîler’in nüfuz alanı çok daraldı.
Suriye ve Hicaz’da hutbe Fâtımîler adına okundu.
Musul ve Suriye’de Hamdânîler’in gücü azalırken Büveyhîler güçlenmeye başladı.
Adudüddevle’nin Irak hâkimiyeti döneminde Hamdânîler, Musul’u ona terketmek zorunda kaldılar.ll

991 - 1031 KADİR BİLLAH

Kādir-Billâh devri, Abbâsî iktidarının güç kaybettiği ve başşehir Bağdat’ta bile hâkimiyetin zaman zaman aksadığı bir dönem oldu.
Bağdat’ın Şiî mahallelerinde hutbe Fâtımî Halifesi Hâkim-Biemrillâh adına okundu.
Kaynaklarda iç karışıklıklara ve buna bağlı olarak yağma ve hırsızlık olaylarına sık sık atıflar vardır.
Kādir-Billâh hilâfete geldiği zaman Mekke’de hutbe Fâtımîler adına okunuyordu.
Kādir-Billâh, Karahanlılar tarafından tanınan ve sikkeleri üzerine ismi yazılan ilk Abbâsî halifesidir.
Büveyhîler’e karşı çıkıp Abbâsî Devleti’ne itibarını yeniden kazandıran halife olarak bilinen Kādir-Billâh, Bahâüddevle’nin Sünnî başkadı yerine Şiî başkadı tayin etme isteğine muhalefet etmiş, bunun üzerine Şiîler’e nakib unvanı taşıyan dinî bir reis tayin edilmiştir
Sünnîliği hâkim kılmaya çaba göstermiştir.
Kur’an’ın mahlûk olduğuna inananların ve Mu‘tezilî görüşü benimseyenlerin fikirlerinin yanlışlığı ispat edilmeye çalışılmıştır.

1031 - 1075 KAİM BİEMRİLLAH

1055 yılının 17 Ocak günü Halife kaim gizlice Selçuklulardan yardım istedi.
Bunun üzerine Tuğrul Bey Bağdat’a girip Büveyhioğullarının tehlikelerine son verdi.
Halife de Tuğrul Bey’e Doğunun ve Batının Hükümdarı ünvanını verdi.
Böylece İslam dünyasının siyasi hâkimiyetini Türkler temsil etmeye başladı.

1075 - 1094 MUKTEDÎ BİEMRİLLAH

Veliahtlığı sırasında dedesi tarafından Alparslan’ın kızıyla evlendirilen Muktedî, 474 (1081-82) yılında veziri Fahrüddevle İbn Cehîr’i İsfahan’a yollayarak Melikşah’ın kızı Mâh-Melek’e tâlip oldu.
Nihayet dört yıl sonra beklenen cevap geldi ve Mâh-Melek ile Muktedî’nin evliliğine izin verildi.
Suriye seferini takip eden günlerde Bağdat’a gelen Melikşah büyük törenlerle karşılandı (4 Zilhicce 479 / 12 Mart 1087), ardından kendisine “Doğu’nun ve Batı’nın hükümdarı” unvanı verilip bunun alâmeti olarak iki kılıç kuşatıldı
Muktedî-Biemrillâh, Melikşah’ın Bağdat’ı ilk ziyaretinden itibaren sadece İslâm ümmetinin mânevî liderliğiyle yetinmek durumunda kalmıştı.
Muktedî-Biemrillâh, son bir iki yılı hariç kendinden önceki halifelere nazaran huzur ve sükûn içinde hüküm sürmüştür.
Bunda, Selçuklu Sultanı Melikşah’ın bütün mahallî hânedanları itaat altına almasının büyük rolü vardır.
Muktedî döneminde Abbâsî halifeliğinin Fâtımî halifeliği karşısındaki nüfuzu artmış ve el-Cezîre, Suriye, Filistin, Hicaz ve Yemen’de hutbeler Abbâsîler adına okunmuştur.
Bağdat’ta Şiîler’le Sünnîler, zaman zaman da Sünnîler arasında çıkan mezhep çatışmaları Selçuklu Sultanı Melikşah ile veziri Nizâmülmülk’ün müdahaleleriyle önlenmiştir.

1094 - 1118 MUSTAZHİR BİLLAH

Babası Halife Muktedî-Biemrillâh, annesi Türk asıllı Altun adlı bir câriyedir.
Halife Muktedî-Biemrillâh’ın son dönemlerinde Büyük Selçuklu Veziri Nizâmülmülk ve Sultan Melikşah’ın bir ay içerisinde ölmelerinin (485/1092) ardından Büyük Selçuklu Devleti taht kavgaları yüzünden sarsılmaya başladı.
Selçuklu hânedanı mensuplarının taht kavgalarıyla meşgul olmasını ve İslâm dünyasının güçlü bir siyasî iradeden mahrum bulunmasını fırsat bilen Haçlı orduları bu dönemde Ortadoğu’yu istilâ ederek Urfa (1098), Antakya (1098) ve Kudüs’te (1099) birer Haçlı devleti kurdular.
Haçlılar’ın müslüman topraklarını ele geçirip Kudüs’e doğru ilerlediklerini haber alan Müstazhir-Billâh, 491 (1098) yılında Sultan Berkyaruk’a elçi göndererek Haçlı ordularına karşı yardım istedi.
Sultan Berkyaruk bütün emîrlerin Bağdat’ta toplanıp Haçlılar’a karşı Vezir İbn Cehîr ile birlikte sefere çıkmalarını emretti.
Aralarında Hille Emîri Seyfüddevle Sadaka ve Sa‘düddevle Gevherâyin gibi ünlü şahsiyetlerin de bulunduğu kumandanlar Bağdat’ta toplandı.
Ancak daha sonra azimleri kırıldı ve sefere çıkmadan dağıldılar Trablusşam Emîri Fahrülmülk İbn Ammâr 501’de (1108) Bağdat’a gelip halifeden Haçlılar’a karşı yardım istediyse de bu yardım gerçekleşmedi.
Üç yıl sonra Suriye’nin çeşitli şehirlerinden gelen bir heyet ağlayıp feryat ederek cuma namazının kılınmasına engel oldu ve Haçlılar’a karşı âcil yardım istedi.
Halife Müstazhir bu olaya çok öfkelendi ve olaya katılanların şiddetle cezalandırılmasını istedi.
Ancak Sultan Muhammed Tapar halifeyi bundan vazgeçirdi.
Musul Valisi Mevdûd b. Altuntegin, Muhammed Tapar’ın emriyle Haçlılar’a karşı sefere çıktı. Dımaşk Atabegi Tuğtegin de Receb 509’da (Kasım-Aralık 1115) Bağdat’a giderek Muhammed Tapar ve Halife Müstazhir ile görüşüp Haçlılar’ın Dımaşk’ı istilâ tehdidlerine karşı yardım talep etti.
Bâtınîler’le mücadele Müstazhir-Billâh döneminin önemli olaylarından biridir.
Selçuklu sultanları Bâtınîler’le siyasî ve askerî sahada mücadele ederken Halife Müstazhir halkı bu konuda aydınlatmak amacıyla Gazzâlî’den Bâtınî gruplarının görüşlerine reddiye mahiyetinde bir eser yazmasını istemiş, Gazzâlî de bu amaçla Feḍâʾiḥu’l-Bâṭıniyye ve feżâʾilü’l-Müstaẓhiriyye adlı kitabını kaleme almıştır.
Müstazhir-Billâh döneminde Selçuklu sultanları Bâtınîler’in faaliyetlerini ciddiyetle takip etmiş, Bâtınîlik’le ilgisi olduğu söylenen şahısları şiddetle cezalandırmıştır.
Büyük Selçuklu hânedanıyla siyasî ilişkileri güçlendirmek isteyen Müstazhir-Billâh, Sultan Melikşah’ın kızı ve Sultan Muhammed Tapar’ın kız kardeşi Seyyide Hatun ile evlenmiştir (10 Ramazan 504 / 22 Mart 1111). Halife Müstazhir-Billâh, Fâtımîler’e muhalefet amacıyla 494 Ramazanından (Temmuz 1101) itibaren namazda besmelenin Hanbelîler’e uyularak açıktan okunmasını istemiş, yine aynı amaçla Kunut dualarının da Şâfiî mezhebine göre okunmasını emretmiştir 

1118 - 1135 MÜSTERŞİD BİLLAH

Babası Abbasi halifesi olan Mustazhir 6 Ağustos 1118'de öldüğünden sonra onun yerine Bağdat'ta Abbâsî halifesi oldu.
Abbasi halifelerinin 1055'ten itibaren de facto bağımlı oldukları Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Sultan II. Mahmut iç karışıklıklar ve doğuda savaşlar ile uğraşması gerektiği için Mustarşid daha önceki Abbasi halifelerine karşıt olarak çok daha bağımsız hareket etme imkânı buldu.
Çok yetenekli bir hatip olduğu için Bağdad halkına verdiği konuşmalarla bu şehir halkının halifelik idaresi lehine hareket etmesini sağlamıştır.

1135 - 1136 RÂŞİD BİLLAH

Babası halife Mustarşid'in Irak Selçuklu Devleti Sultanı Giyaseddin Mesudile yaptığı savaşı kaybedip hemen sonra bir Haşhaşı fedaisi tarafından öldürülmesi ile Râşid Bağdat'ta Abbâsî halifesi oldu.
Babası gibi, halifeliği Selçuklu'lara bağlılıktan kurtarmak için çabalara girişti.
Raşid, babası bir Haşhaşî tarafından öldürülmesine rağmen, onun ölümüne Sultan Giyaseddin Mesud'un neden olduğunu inanmaktaydı ve babası Mustarşid'in ölümünün öcünü almak da istemekteydi.
Bu arada sadece Įrak Selçuklu Sultanı olmakla beraber Abbasi Halifelerini bağımlı olduğu Selçuklu Sultanı olduğu kabul edilen Sultan Giyaseddin Mesud Bağdat'a elçisini göndermiş ve 1050'den itibaren Abbasi Halifesini korumak için Selçuklu sultanına verilmesi görenek haline gelmiş olan yıllık yüksek tazminatın verilmesini de istemek üzere Halife Raşid huzuruna çıkmıştı.
Halife Raşid gelen bu Selçuklu elçisini ona hakaret ederek huzurundan kovdu.
Sonra da halk kitlelerini kışkırtarak Selçuklu elçilerinin kaldığı konağa halkı hücum ettirip konaktaki malları talan etmelerine sebep oldu.
Zengiler hükümdarı olan I. İmadeddin Zengi'in de, Sultan Giyaseddin Mesud'un Dubeys'ı öldürüp yerine bir diğer emir ataması nedeni ile Sultan Giyaseddin Mesud'la arası iyi değildi.
Halife Raşid bu nedenle Zengiler tarafından desteklenmekte idi.
Fakat Įrak Selçuklu Sultani Giyaseddin Mesud Halife Raşid'in hareketlerini çok ciddiye almış ve ordusu ile Bağdat'ta yönelmişti.
Sultan Giyaseddin Mesud Bağdad'i kuşatmaya aldı.
Bağdad nehir ve derin kanalları ile ve yüksek bakımlı surları ile bu kuşatmaya hazırlıklı idi ve karşı koymaya başladı. Ama bir müddet geçtikten sonra halife bu kuşatmadan kurtulamayacağından korkmaya başladı.
Bu nedenle Raşid Bagdad'dan gizlice Musul'a Zengilerin idaresine kaçtı.
Halifenin kaçmasında sonra Bağdad şehri Sultan Giyaseddin Mesud'a teslim oldu.
Selçuklu Sultanlarının 1055'den beridir Bağdad halifeleri üzerindeki üst idareci hükümdar statüsü gene geri getirildi. Şehrin ve ülkenin ileri gelenlerinden bir danışma meclisi toplandı.
Sultan Mesud'un isteklerine uyan bu mecliste Raşid'i halifelikten uzaklaştırıldı.
Bu meclis kaçan Raşid yerine Bağdad Abbâsî halifesi olarak amcası (yani eski halife Mûstazhir'nın oğlu) Muktafî'yi yeni halife seçti.
Sabık halife Raşid İsfahan'a kaçtı.
Fakat orada 1138'de bir Haşhaşiler fedaisi tarafından öldürüldü.

1136 - 1160
MUKTEFÎ LİEMRİLLAH

31.HALİFE

1159 yılında Mısır’da yönetimi Selahaddin Eyyubi ele geçirmiştir.

1160 - 1170 MUSTENCİD BİLLAH

32.HALİFE

Fatimiler dönemi sona ermiştir

1170 - 1180 MUSTAZÎ BİEMRİLLAH

33.HALİFE

1180 - 1225 NASIR LİDİNİLLAH

34.HALİFE

Babası Halife Müstazî-Biemrillâh, annesi Türk asıllı bir câriye olan Zümrüt (Zümürrüd) Hatun’dur.
Nâsır-Lidînillâh önce Büveyhîler’in, daha sonra Selçuklular’ın yüzyıllar boyunca süren hâkimiyeti karşısında dünyevî gücünü büyük ölçüde kaybetmiş olan Abbâsî hilâfetinin hâkimiyetini yeniden tesis etmek için siyasî, askerî, içtimaî, idarî ve fikrî alanlarda çalışmalar başlattı

583 - Hilâfet merkezi Bağdat’taki eski Selçuklu sarayını yabancı bir idarenin vesâyetinin sembolü olduğu gerekçesiyle yıktırdı

585-587 - Haçlılar’ın muhasarası altında iken şehri savunan Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin yardımına gitmek yerine sınırlarını kuzeye doğru genişletti ve Selâhaddin’in doğum yeri olan Tikrît’i ele geçirdi
Fırat kıyısındaki yerleşim merkezlerini hâkimiyeti altına aldı
Halifenin Selâhaddin’e karşı bu olumsuz tavrının sebebi muhtemelen, 583’te (1187) Kudüs’ü Haçlılar’dan geri almasından sonra Selâhaddin’in kendi topraklarına da saldırabileceği endişesiydi.

590 - En çekindiği rakibi Irak Selçuklu Sultanı II. Tuğrul’un, müttefiki Hârizmşah Alâeddin Tekiş’le yaptığı savaşta öldürülmesiyle birlikte Irak Selçukluları’nın tarihe karışması halifeyi rahatlattı.

Selâhaddin’in ölümünün ardından Abbâsîler’le Eyyûbîler’in Haçlılar’a karşı birlikte hareket etmeleri fikri gittikçe zayıfladı.

615 - Haçlılar (1218) Dimyat’a saldırdıkları sırada Eyyûbîler halifeden yardım istedi.
Nâsır bu isteği reddetti.
Ertesi yıl bu defa halifenin emîrleri el-Melikü’l-Kâmil’den yardım istemek zorunda kaldılar.

618 - (1221) Halife, Horasan tarafından yaklaşmakta olan Moğollar’a karşı Eyyûbîler’den el-Melikü’l-Âdil’in oğlu el-Melikü’l-Eşref’i yardıma çağırdı.
Ancak Eyyûbîler sessiz kalmayı tercih ettiler.

622 - Kırk beş yıl hilâfet makamında kalarak en uzun süre halifelik yapan Abbâsî halifesi unvanını alan Nâsır-Lidînillâh vefat etti

1225 - 1226 ZAHİR BİEMRİLLAH

35.HALİFE

Dindar bir kişiliğe sahip olan Zâhir-Biemrillâh iki Ömer’in (Hz. Ömer ile Emevî Halifesi Ömer b. Abdülazîz) yolunu izlemiş ve onların yönetimini ihya etmeye çalışmıştır.
Ancak siyasî bakımdan tahta çıkışından önce olduğu gibi halifeliği zamanında da çok silik kalmış ve Abbâsî halifeliğinin gelişmesiyle ilgili kayda değer bir faaliyeti görülmemiştir.

1226 - 1242 MUSTANSIR BİLLAH

36.HALİFE

Mustansır Ebû Câfer el-Mûstensir bi’l-Lâh el-Mansûr bin Muhammed ez-Zâhir )
(d. 1226 - ö. 5 Aralık 1242, Bağdad),

Moğollar, kendilerine karşı savaşı göze alabilen tek müslüman hükümdar olan Celâleddin Hârizmşah’ı mağlûp ederek Azerbaycan’ı ele geçirdiler ve Hârizmşahlar Devleti’ni ortadan kaldırdılar

628 - Böylece Irak sınırına kadar İran topraklarının tamamını ele geçirmiş oldular.
Abbâsî halifeliğine ait merkezlere saldırılar düzenleyen Moğollar 628’de (1231) Erbil, Âmid, Mardin ve Nusaybin gibi şehirlerde büyük yağma ve katliam yaptılar.

633 -  Moğollar Musul istikametinde ilerlediler.
İyice yaklaşan bu tehlike karşısında Müstansır-Billâh seferberlik ilân ederek bütün halk kesimlerinden asker toplamaya çalıştı.
Toplanan gönüllülere silâh ve para dağıttı, hazırladığı orduyu Moğollar üzerine gönderdi.
Ancak yolda Moğol ordusunun bölgeyi terkedip Azerbaycan’daki karargâhına çekildiği öğrenilince ordu Bağdat’a geri döndü.
Müstansır nizamî askerin mevcudunu 100.000’e kadar çıkardı.

634 - Tekrar saldırıya geçen Moğollar Erbil’i aldılar ve şehirde büyük katliam yaptılar.
Müstansır’ın gönderdiği hilâfet ordusunun yaklaştığını duyunca yine geri çekildiler.
Doğu İslâm dünyasının Moğol tehdidine mâruz kaldığı bir dönemde halifelik yapan Müstansır kendisine tâbi müslüman hükümdarlarla iyi ilişkiler kurdu.
Birbirine düşen Mısır ve Suriye Eyyûbî meliklerini barıştırmaya çalıştı.

640 - Müstansır 1242 tarihinde öldü

Müstansır babası Zâhir gibi cömert, âdil, mütevazi, dindar ve halka yakın bir halife idi.
Fakirlere, dul ve yetimlere yardımcı olmak için gayret gösterirdi.
İlim adamlarına iltifat ederdi.
Ali ve Hüseyin’in mezarlarını ziyaret eder, Ali evlâdına büyük değer verirdi.
İmar faaliyetlerine de büyük önem veren Müstansır Bağdat’ta camiler, medreseler, ribâtlar, hanlar ve köprüler inşa ettirdi.

1242 - 1258 MUSTASIM BİLLAH

Billah Ebû Ahmed el-Mûsta`sım bi’l-Lâh Abd’Allâh bin Mansûr el-Mûstensir,)
d. 1221, Bağdat - ö. 1258,

Abbasi Devleti'nin son hükümdarı ve Irak Abbasileri'nin 37. ve son halifesi.

Tahta oturduğu sırada Moğollar Horasan'a kadar olan bölgeleri işgal etmişti.
Mustasım Billah, liderlik vasfından yoksun, çocuk ruhlu biriydi.
 Zamanının çoğunu kuş avlamak ve güvercin beslemekle geçirirdi
Moğol Hükümdarı Cengiz Han’ın torunu Hulagu’nun yönetimindeki İlhanlılar 1258’de Bağdat’ı yakıp yıktılar, Halife Mustasım’ı ve yakaladıkları hanedan üyelerini öldürdüler.
Böylece 508 yıllık Abbâsî Devleti son buldu.
İlhanlı hükümdarı Hulagu Han Bağdat’ta içlerinde on binlerce yazma kitap olan kütüphaneleri yakıp yıktırmıştır.
Geri kalan kitapları da Dicle Nehrine attırmıştır.

ABBASİ DEVLETİ’NİN, GENEL ÖZELLİKLERİ (IRAK)

Abbasiler Arap olmayan uluslara hoşgörüyle yaklaşmış ve İslâmiyet’in daha fazla yayılmasını sağlamışlardır.
Bu dönemde Emevilere göre bilim kültür alanında daha çok gelişme gözlenmiştir.
Türkler ilk kez bu dönemde İslâmiyet’i kitleler halinde benimsemişlerdir.
Abbasilerin denizciliğe önem vermemeleri ticari ve askeri alanda gelişmelerini engellemiştir.

ABBASİ DEVLETİ'NİN YIKILMA NEDENLERİ

Abbasi Devleti, Mu'tasım'ın ölümü ile zayıfladı ve Moğollar'ın Bağdat'ı istilası ile yıkıldı.
Selçukluların yıkılması ile koruyucuları ortadan kalktı.
Şiilerin ve Emevilerin olumsuz çalışmalarından zarar gördü.
Zayıflama döneminde fetihlerin durgun geçmesi nedeniyle ekonomi zayıfladı.
Moğol Hükümdarı Hülagu'nun Bağdat'ı istilası ile Abbasi Devleti ortadan kalktı.